Je eigen leven in vrijheid leven, zonder vast te zitten in een systeem dat je beperkt of onderdrukt. Een systeem dat gevaarlijk kan zijn voor je gezondheid, lichamelijk maar ook geestelijk. Deze documentaires op het IDFA 2024 laten zien hoe verschillende vrouwen de kracht en energie vinden om op hun eigen manier te strijden tegen onrecht. In veel gevallen staat het patriarchaat centraal – een samenleving waarin mannen de dominante rol hebben. Dat thema loopt als een rode draad door de documentaires My Stolen Planet, Teaches of Peaches, The Last Expedition en Zurawski v Texas.

De Iraanse filmmaker Farahnaz Sharifi, geboren in 1979 tijdens de islamitische revolutie in Iran, ontdekt al op jonge leeftijd dat ze moet leren leven in twee werelden: één met en één zonder hoofddoek. De hijab is veel meer dan een stuk stof, en dat stuk stof is veel meer dan zomaar een hijab: 'It is all of their power to control all of our lives. It's as though our entire fate and theirs are tied to this piece of fabric.' ('Het is al hun macht om ons leven te beheersen. Het voelt alsof ons hele lot – en dat van hen – aan dit stuk stof verbonden is.')

In haar heel persoonlijke en kwetsbare debuutdocumentaire My Stolen Planet voert Sharifi strijd tegen de verplichte hoofddoek in de openbare ruimte. Want wie zich daar niet aan houdt, riskeert arrestatie, mishandeling of zelfs gevangenisstraf. Via homevideo's en privébeelden uit de tijd vóór de invoering van het verplichting – die ze illegaal weet te bemachtigen – ontdekt ze een wereld waarin mensen vrij konden dansen en genieten. De beelden zijn achtergelaten door mensen die, in de haast van hun vlucht uit Iran en van het regime, deze tastbare herinneringen niet konden meenemen.

Door de lens van een vrouw die – zoals ze zelf zegt – alles vastlegt, zien we hoe de samenleving in Iran verhardt. We ervaren wat dit betekent voor haar, haar vrienden, vriendinnen en familie. Voor hen werd de 'Women, Life, Freedom'-opstand in 2022 een keerpunt. De documentaire toont de offers die worden gebracht om in vrijheid te kunnen leven, de prijs van het verzet, en wat het betekent om die keuze te maken.

Dit is een realiteit die de vrouwen in Zurawski v Texas maar al te goed herkennen. Ze worden gereduceerd tot – zoals een van hen het treffend omschrijft – 'vessels' om een kind te dragen. Het leven van de moeders wordt daaraan ondergeschikt gemaakt. In sommige schrijnende medische situaties geldt dat zelfs voor het leven van de baby. Alles ondergeschikt aan de mannen in machtsposities in de staat Texas, die over hun levens beslissen. 'It is not my pregnancy but the state's,' beseft een van hen bitter.

In Zurawski v Texas bundelen de vrouwen, die door de strenge en vage abortuswetten van Texas een abortus wordt ontzegd, hun krachten met een vastberaden advocate om de staat Texas aan te klagen. In de rechtszaal nemen ze het op tegen de staat en de onbuigzame procureur-generaal. Terwijl ze vechten om hun reproductieve rechten terug te winnen en een precedent te scheppen voor miljoenen andere vrouwen en gezinnen, krijgen we hun aangrijpende verhalen te horen.

Tegenslag na tegenslag krijgen ze te verduren, maar ze blijven vechten. Het is een aangrijpende documentaire, doordrenkt van onrecht en verdriet. Terwijl ik kijk, besef ik dat nu de verkiezingen in Amerika voorbij zijn en Trump heeft gewonnen, hun strijd alleen maar zwaarder en intenser zal worden. Peaches verwoordt dit ook nog eens treffend tegen het eind van de documentaire Teaches of Peaches: zij is pro choice, zoals alle 'decent' (beschaafde) mensen zouden moeten zijn.

Van kleuterjuf met een akoestische gitaar tot gerespecteerde queer feministische icoon: in de documentaire Teaches of Peaches volgen we de tour waarmee Peaches het twintigjarig jubileum van haar iconische album The Teaches of Peaches viert. Afgewisseld met interviews, en een schat aan nog nooit eerder gezien archiefmateriaal zien we hoe de onverschrokken Canadese Merrill Nisker zich niets aantrekt van de verwachtingen en normen om haar heen. De film neemt ons mee naar het ontstaan van de studioplaat die haar leven veranderde, haar opkomst binnen de electroclash-scene en het ontstaan van cultklassiekers als Fuck the Pain Away en AA XXX.

Teaches of Peaches biedt een uitgebreide en openhartige blik op Peaches' drijfveren, het harde werk van haar en haar team achter de schermen en hun enorme toewijding. Terwijl ik de bioscoop uitstap en naar de iconische poptempel Paradiso kijk (die op hetzelfde plein zit), realiseer ik me ineens hoe ontzettend jammer het is dat ik de explosieve, expliciete podiumshow van de 56-jarige Peaches (die inmiddels de titel 'oma van de electroclash' heeft gekregen) hier in Amsterdam heb gemist. De energie, het rauwe zelfvertrouwen en de onmiskenbare kracht waarmee ze het publiek meezuigt, moet een bijzondere ervaring zijn geweest. De trailer van de film bekijk je hier.

De Poolse bergbeklimmer Wanda Rutkiewicz raakte in 1992 vermist tijdens de beklimming van een piek in de Himalaya na een tragische val. Rutkiewicz was al een beroemdheid geworden doordat ze als eerste vrouw en eerste Pool de top van de Mount Everest bereikte. Nu gaat het gerucht dat ze nog in leven zou zijn en zich heeft teruggetrokken in een nonnenklooster in de bergen van Tibet.

Filmmaker en bergbeklimmer Eliza Kubarska volgt in The Last Expedition Rutkiewiczs spoor door het hoge gebergte. Wat gebeurde er precies tijdens die laatste tocht? Ze interviewt oud-collega's en sherpa's en bevraagt hen over deze expeditie. Daarnaast leren we Rutkiewicz beter kennen aan de hand van archiefbeelden van mediaoptredens, fragmenten uit brieven en dagboeken, en persoonlijke filmmateriaal van haar klimtochten.

Als ik de archiefbeelden zie, waarin Rutkiewicz zich moet verantwoorden voor haar (zeker in die tijd) onconventionele keuzes, voel ik haar frustratie. Ze wordt geconfronteerd met kritiek en moet haar keuzes verdedigen. Ze moet uitleggen hoe hard ze moest vechten om zich staande te houden, terwijl ze te maken heeft met de jaloezie en afgunst van haar collega-klimmers die haar het succes uiteindelijk niet lijken te gunnen.

Het dringt tot me door dat, als ze een man was geweest, ze dit alles waarschijnlijk niet had hoeven doorstaan. Het lijkt alsof ze het met een zekere berusting over zich heen laat komen, zich ervan bewust dat het systeem nog niet klaar is voor haar manier van leven. Het conservatieve denken van die tijd was nog niet klaar om door haar veranderd te worden. Ze doet wat ze kan, maar richt haar energie vooral op haar eigen dromen en ambities – dromen die absoluut niet klein zijn!

Maar stel je voor, stel je voor dat ze nu nog leeft, in dat afgelegen klooster, ver weg van de bewoonde wereld. Gedurende de hele documentaire hoop ik eigenlijk dat de maker, Kubarska, niet slaagt in haar zoektocht om Rutkiewicz te vinden. Ik hoop dat ze gelukkig en zonder enige bagage de rest van haar leven mag doorbrengen in de bevrijdende, majestueuze bergen.

Queer docu tips

Rond de Hatnufa-straat in het zuiden van Tel Aviv bieden een groep trans vrouwen 's nachts seks aan in ruil voor geld. De sekswerkers praten openhartig en met humor over allerlei onderwerpen, hoewel gefluister hint op het gevaar dat ook in het liberale Tel Aviv schuilgaat. In haar documentaire The Belle from Gaza volgt regisseur Yolande Zauberman een oude foto die haar naar een beeldschone trans vrouw leidt, die volgens geruchten lopend van Gaza naar Tel Aviv was gekomen. Naarmate de interviews vorderen, verandert haar verhaal steeds.

In de fascinerende studentenfilm Before Then wil Mengzhu Xue haar oma eindelijk een geheim vertellen dat ze al jaren met zich meedraagt. Het geheim komt niet overeen met het geijkte pad dat voor haar bestemd is als jonge Chinese vrouw: trouwen en kinderen krijgen. Ze vertelt dit op een ingenieuze manier, namelijk door een Engelse brief fonetisch in het Chinees te schrijven en deze door haar grootmoeder voor te laten lezen, zodat het geheim wordt uitgesproken zonder dat de woorden voor haar oma betekenis hebben.

Edhi Alice is een portret van twee Zuid-Koreaanse vrouwen in transitie, waarin de verhalen van Edhi en Alice zich langzaam ontvouwen. Edhi, een bescheiden en opgewekte vrouw, hoopt zich na haar operatie eindelijk goed te voelen in haar eigen lichaam. Alice, een meer ingetogen persoonlijkheid, bevindt zich op een ander punt in haar transitie. Beide vrouwen worstelen met de relatie tot familieleden, de angst geweigerd te worden in een badhuis, en de verplichting zich te identificeren voordat hun geslacht officieel in hun paspoort is aangepast.

In de studentenfilm Whoever Deserves It, Will Be Immortal reflecteren Sergio, Ubaldo, Yolexquis en Winston, vertegenwoordigers van verschillende generaties Cubaanse gays, op hun ervaringen met discriminatie, de mooie kanten van queer zijn en de eerste jaren van de Cubaanse Revolutie, toen homoseksuelen naar concentratiekampen werden gestuurd. Maker Nay Mendl voegt verschillende lagen toe in zijn documentaire, waardoor het verleden wordt verbonden met het heden en queer personages en hun geschiedenis tot leven komen.

Meer info, het hele programma, tickets en tijden op de website van IDFA 2024.

*

Blijf op de hoogte: